دانلود مقاله راهنمای اندازه گیری و تحلیل بهره وری در واحدهای صنعتی

اوایل مقاله:

1) مقدمه
بهره وری معیاری برای ارزیابی عملکرد نظامها و تعیین میزان موفقیت یا نا کامی در رسیدن به اهداف نظام با توجه به مصرف منابع است. اگرچه امروزه مفهوم آن فراتر از یک معیار کمی مطرح شده است، اما از اهمیت اندازه گیری کمی بهره وری کاسته نشده و بعنوان مهمترین شاخص در ارزیابی عملکرد، دارای کاربرد وسیعی است. بهره وری شاخصی است که با استفاده از آن می توان پیوند میان مهارتها و انگیزه، منابع انسانی، تکنولوژی، مواد اولیه، سرمایه، مدیریت و شرایط محیطی را تحلیل و بررسی کرد.
افزایش بهره وری در سطح ملی موجب بالا رفتن سطح زندگی مردم، کاهش تورم و ایجاد توان رقابت ملی در بازارهای جهانی می شود. افزایش بهره وری ملی برایند افزایش بهره وری در سازمانها، موءسسات و بنگاههای اقتصادی است و سطح آن را می توان به عنوان معیاری برای سنجش پیشرفت و توسعه یک کشور در مقایسه با سایر کشورها در نظر گرفت.
در سطح سازمانها و موءسسات نیز بهره وری محور اصلی رقابت و میزان کیفیت ترکیب مناسب عوامل تولید برای ایجاد ارزش بیشتر است. لذا اندازه گیری بهره وری از دو بعد می تواند مورد استفاده واقع شود. نخست نشان دادن روند تغییرات شاخصهای بهره وری طی ادوار زمانی برای یک موءسسه، که سازمانها را برای تحلیل علل کاهش یا افزایش بهره وری در زمینه های اندازه گیری کمک می کند، و دوم مقایسه بهره وری بین سازمانها و موءسسات دیگر به منظور یافتن موقعیت نسبی است که می تواند برای برنامه ریزیهای آینده در مورد محصول، فرآیند، بازار و غیره در محیط رقابتی موءثر واقع شود.
برای ممکن ساختن مقایسه شاخصهای بهره وری بین موسسات و در سطح بخشهای مختلف فعالیتهای اقتصادی، نیاز به تدوین و به کارگیری شاخصهای یکسانی می باشد. سازمان بهره وری ملی ایران در پی فعالیتهای فرهنگی و ترویجی به منظور آشنایی با مفهوم و روشهای ارتقای بهره وری، در گام اول به تدوین و انتشار یک راهنمای عملی برای واحدهای صنعتی اقدام کرده است. این راهنما حاصل یک کار مطالعاتی در زمینه اندازه گیری و تحلیل بهره وری در واحدهای صنعتی کشورمان است که توسط طرح ایجاد فرهنگ بهره وری و بهبود مدیریت وزارت صنایع به مرحله اجرا گذاشته شد.
از آنجا که هدف اصلی تهیه این راهنما یکسان نمودن محاسبه شاخصهای اندازه گیری بهره وری و فراهم آوردن امکان مقایسه می باشد، لذا انتظار می رود واحدهای صنعتی با وارد کردن محاسبه این شاخصها در نظام ارزیابی و تحلیل عملکرد خود و با پیوستن به شبکه اطلاعاتی بهره وری که در سازمان بهره وری طراحی شده است، از میانگین شاخصهای تعریف شده در صنایع مشابه و واحدهای صنعتی که به این شبکه پیوسته اند، و لذا وضعیت این شاخصها در سایر کشورها، اطلاع یابند. بدیهی است موفقیت در این امر مستلزم همکاری واحدهای صنعتی در ارسال اطلاعات و پیوستن به این شبکه می باشد.
در این راهنما کوشش شده که به زبانی ساده و روشن، مفهوم بهره وری و مفاهیم اقتصادی مرتبط با آن، مجموعه شاخصهای مهم برای اندازه گیری بهره وری واحدهای صنعتی و نحوه تحلیل آنها توضیح داده شود.
به طور کلی هدف از تهیه راهنما به شرح زیر است:
1) ارائه مفاهیم، تعاریف و روشهای علمی و استانداردهای مرتبط با بهره وری و اجزای آن برای تسهیل کار اندازه گیری و تحلیل بهره وری.
2) کمک به بهبود اندازه گیری و تخمین خروجیها و ورودیها، مانند نیروی انسانی، سرمایه، مواد، انرژی، ارزش افزوده و سود واحدهای صنعتی، به منظور تشخیص تنگناها و زمینه های دیگری که باید در مورد بهبود آنها اقدام نماید.
3) اندازه گیری و تحلیل تغییرات و روندهای بهره وری در زمینه های کلیدی انتخاب شده و سپس بررسی بهره وری و عوامل تاثیر پذیر از آن.
4) ایجاد امکان هدایت فنی و اقتصادی فعالیتهای رشد و توسعه بخش صنعت از طریق استفاده مدیران و برنامه ریزان از نتایج محاسبات دقیق و جامع شاخصهای بهره وری بر اساس اصول و موازین علمی.
5) انتخاب و توسعه معیارهای اقتصادی بهره وری و روشهای تحلیلی برای موءسسات و آموزش کارکنان به منظور استفاده از آن.
6) مشخص شدن ارقام واطلاعاتی که در حال حاضر در دسترس می باشد و اینکه اصولاً چه اطلاعات دیگری باید در سطح سازمانهای صنعتی و شاخه های مختلف صنعت نگهداری شود تا بتوان به وسیله آن سطح و روند بهره وری را تعیین نموده و تحلیل موءثر آن را در حال و آینده انجام داد.
7) فراهم نمودن درک بهتر از کاربرد اندازه گیری بهره وری در خط مشی های حال و آینده و اثرات خط مشی ها و اقدامات اقتصادی بر زمینه های مختلف فعالیت.
8) استفاده از اندازه گیری بهره وری به عنوان ابزاری برای برنامه ریزی و توسعه اقتصادی و ایجاد ارتباط بین اقدامات مرتبط با بهره وری در سطح موءسسات و زیر بخشها با برنامه های کلان اقتصادی.
9) ایجاد امکان مقایسه شاخصهای بهره وری در سطح موءسسات، گروههای صنعتی، زیر بخشها و سطوح بالاتر به نیاز و موارد استفاده از آن به منظور یافتن علل مشکلات، تحلیل آنها و یافتن نقاط ضعف و قوت، برای دستیابی به فرصتهای بهبود بستگی دارد.
10) محاسبه شاخصهای بهره وری در سطوح واحدهای صنعتی و بخش صنعت بر اساس موازین و معیارهای بین المللی و ایجاد امکان انجام بررسیهای تطبیقی شاخصهای بهره وری با سایر کشورها.
مرکز مدیریت بهره وری ایرانیان امیدوار است که با تهیه و اجرای مفاد این راهنما، حرکت بهره وری ملی ایران تسریع شده و تداوم این حرکت در توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی جمهوری اسلامی ایران موءثر واقع شود.

2) مفهوم بهره وری
بهره وری به عنوان« نسبت تولید کالاها و خدمات، یا مجموعه ای از کالاها و خدمات(خروجی)، به یک یا چند داده (ورودی) موءثر در تولید آن کالاها و خدمات » تعریف شده است. ورودیها ممکن است «زمین» ، «نیروی انسانی» ، «سرمایه» ، «انرژی» ، «تکنولوژی» و غیره باشد . متقابلاً ستانده یا خروجی، مجموع ارزش کالاها و خدماتی است که در طول یک دوره مشخص (مثلا یکسال)، در یک واحد صنعتی حاصل شده است. به بیان ساده و خلاصه بهره وری بصورت رابطه زیر تعریف می شود :

در صورتیکه در مخرج کسر فوق فقط یک نوع ورودی مانند نیروی انسانی یا سرمایه قرار گیرد، از آن به عنوان «بهره وری جزئی» نام برده می شود، مانند بهره وری کار یا بهره وری سرمایه. اما اگر مجموعه ای از ورودیهای به کار گرفته شده در تولید بصورت مرکب در مخرج کسر قرار گیرد، از آن به عنوان «بهره وری کل» یا «بهره وری کل عوامل تولید» نام می برند. هر چه محاسبه بعضی از شاخصهای بهره وری جزئی ساده است، محاسبه بهره وری کل عوامل تولید از نظر اطلاعات مورد نیاز و نحوه محاسبه با مشکلاتی همراه می باشد.
3) شاخصهای مهم بهره وری
برای اندازه گیری بهره وری در واحد های صنعتی، با انجام مطالعات تحقیقی لازم، از بین تعداد بسیار زیادی از شاخصهای مرتبط با بهره وری در صنایع، 41 شاخص مهم در عملکرد اقتصادی و مالی واحدهای صنعتی انتخاب شده و مفاهیم این شاخصها و چگونگی اندازه گیری و تعبیر و تفسیر آنها در این راهنما شرح داده شده است. شاخصهای زیر برخی از مهمترین این شاخصها هستند که تو ضیحات بیشتری در مورد آنها داده شده است. تمام شاخصها در بخش ششم این راهنما ذکر شده اند .
1.3) بهره وری کار
نیروی کار مهمترین داده (ورودی) در تولید کالاها و خدمات محسوب می شود. بهره وری کار از تقسیم ارزش افزوده بر متوسط تعداد شاغلین یا نفر ساعت کار یک کارگاه صنعتی در طول یک دوره مالی حاصل می شود. این شاخص نشان می دهد که به طور متوسط هر نفر نیروی انسانی شاغل چه میزان ارزش افزوده ایجاد کرده است.
بعلت سادگی محاسبه و ارتباط زیاد بهره وری نیروی کار با بهره وری کل، بهره وری نیروی کار متداول ترین ابزار اندازه گیری بهره وری است و در بسیاری از مطالعات مربوط به بهره وری، ” بهره وری نیروی کار ” را بعنوان ” بهره وری ” بکار می برند.
البته در استفاده از بهره وری کل با عنوان شاخص عملکرد بهره وری، بایستی در تفسیر سطح بهره وری یا تغییرات آن با احتیاط عمل کرد. در برخی از موارد ممکن است این سطح بهره وری نشان دهنده تفاوت در عوامل دیگر مانند جایگزینی سرمایه(تجهیزات و ماشین آلات) به جای نیروی کار، و یا بازگشت به مقیاس تغییر تکنولوژی باشد.
2.3) بهره وری سرمایه
بهره وری سرمایه از تقسیم ارزش افزوده ایجاد شده در یک واحد صنعتی در طول یک سال مالی، بر مجموع ارزش دارائیهای ثابت در آن سال حاصل می شود. با وجود مشکلات موجود برای شناسائی دارائیهای ثابت و ارزشیابی آنها به قیمتهای روز، محاسبه این شاخص اهمیت زیادی دارد. نتیجه محاسبه این شاخص نشان می دهد که در ازای هر واحد سرمایه ثابت، کارگاه چه میزان ارزش افزوده ایجاد نموده است.
3.3) بهره وری مواد اولیه
بهره وری مواد اولیه از تقسیم ارزش افزوده ایجاد شده در یک واحد صنعتی در طول یکسال مالی بر مجموع ارزش مواد اولیه مصرف شده در جریان تولید کالا ها و خدمات آن واحد صنعتی در آن سال حاصل می شود. این شاخص نشان می دهد که در برا بر هر واحد (ریال) مواد اولیه مصرف شده در کارگاه صنعتی چه میزان (ریال) ارزش افزوده حاصل شده است.
4.3) بهره وری انرژی
بهره وری انرژی از تقسیم ارزش افزوده یک کارگاه صنعتی بر ارزش انرژی مصرف شده برای تولید کالاها و خدمات آن کارگاه صنعتی در طول یکسال مشخص حاصل می شود. اقلام انرژی مصرفی شامل برق، گاز مایع، گاز طبیعی، گازوئیل، نفت سفید، زغال سنگ، بنزین، نفت سیاه، هیزم و چوب می باشد. این شاخص نشان می دهد که در ازای هر واحد انرژی مصرف شده چه میزان ارزش افزوده حاصل شده است.
5.3) چگونگی محاسبه شاخص بهره وری کل
اواسط مقاله

o شاخص هاي بدست امده بايد با نرمها و استاندارد هاي موجود مقايسه شوند و از اين جهت مورد تحليل قرار گيرند. نرمها و استاندارد ها مي توانند يك هدف (target) باشند كه موسسه دستيابي به ان را هنگام برنامه ريزي هاي دراز مدت، ميان مدت و كوتاه مدت پيش بيني نموده است. ممكن است نرم يا استاندارد، عملكرد قبلي موسسه باشد كه رسيدن به ان براي موسسه ايده ال يا جالب باشد. ممكن است شاخص مشابه يك موسسه صنعتي مشابه به عنوان نرم يا استاندارد انتخاب شود و يا در مواردي از استاندارد ها و نرم هاي بين المللي در اين ارتباط استفاده شود. در حال حاضر بيشتر سازمانها در كشورهاي پيشرفته به دنبال يافتن بهترين روش هاي مديريت سازمان (BPBM) (Best Practice Business management) در هر فرايند هستند و با ايجاد شبكه هاي مقايسه داخلي و خارجي مرتبا سعي در بهبود شاخصهاي خود دارند. شاخص ها را زماني بهتر مي توان تحليل نمود كه معيارهايي براي مقايسه انها در دست داشته باشيم. يكي از اين معيارها كه در اين پروژه پيش بيني شده است، بالاترين و پايين ترين و ميانگين هر شاخص در صنعت مربوطه مي باشد. سازمان بهره وري ملي ايران، پس از دريافت اطلاعات از شركت هاي مختلف، همه ساله نتايج پردازش اين اطلاعات را به شركتها اعلام مي نمايد.
o بررسي و تحليل بعدي مي تواند با توجه به تغييرات هر شاخص صورت پذيرد. براي مثال وقتي نسبتي پايين رود يا صورت ان كاهش پيدا كرده يا مخرج ان افزايش پيدا كرده است. كاهش صورت يا افزايش مخرج نيز به علت تغيير در اجزاي متغير مربوطه حادث مي شود. مثلا چنانچه بررسي شاخص( ) ، مد نظر باشد، اگر اين شاخص نسبت به سال گذشته كاهش يافته باشد مي توان نتيجه گرفت كه يا صورت (AV) كاهش يافته و يا مخرج (LC) افزايش يافته است و يا هر دو. در صورتيكه صورت كاهش يافته باشد مي توان ارزش افزوده را به اجزاي اصلي آن يعني سود عملياتي، هزينه نيروي كار، استهلاك، ماليات غير مستقيم و هزينه تسهيلات اعتباري تجزيه نموده و تغييرات هر يك را مورد مطالعه و تحليل قرار داد.
كه اولا آيا تعداد پرسنل افزايش يافته يا متوسط حقوق و دستمزد و ثانياً آيا اين افزايش در نيروي كار مستقيم بوده است يا غير مستقيم. همچنين مي توان از طريق تحليل شاخص هاي ديگري كه مربوط به اجزاي ارزش افزوده و يا هزينه نيروي كار مي شوند وضعيت دو متغير صورت و مخرج نسبت را بيشتر مورد تحليل قرار داد.
o از طرف ديگر روند كاهش يا افزايش شاخص ها وضعيت سازمان و اثرات تصميمات گرفته شده در دوره يا دوره هاي گذشته را روشن مي سازد. همچنين مي توان اين روندها را با روند شاخص هاي مشابه در سازمانهاي ديگر اعم از داخلي و خارجي مقايسه و نتايج ان را تجزيه و تحليل نمود. نرخ رشد (مثبت يا منفي) شاخصها نيز معرف وضعيت سازمان خواهد بود و مديران ميتوانند نتايج لازم را از بررسي اين نرخ و مقايسه آن با نرخ رشد سازمانهاي مشابه و نرخ رشد صنعت يا زير بخش مربوطه به دست آورند.